Yahyâ Bin Eksem, bazı kaynaklar içerisinde “Ebû Zekeriyyâ” künyesi ile geçmektedir. Doğum tarihi ile ilgili ise yetmiş altı yaşındayken öldüğüne dayalı rivayete dayanarak 166 olarak öne sürülmüştür. Ama seksen üç yaşında öldüğüne dayalı olan bir başka rivayete dayanarak ise 159 senesinde doğduğu düşünülmektedir. Onun 202 senesinin 5 Ramazan tarihi itibariyle kadılık vazifesinde Basra üzerine geldiğinde daha on sekiz ila yirmi yaşlarında olduğu rivayeti baz alınırsa da 180 senesinde doğduğu kabul edilmektedir.
Nitekim 160 senesinde dünyaya gelen İbn Ebû Duâd’ın ondan yirmi yaş büyük olduğunu ve aynı zamanda 198 senesinde hilafete geçmiş olan Me’mûn tarafından kadı atanmadan öncesinde yaşının henüz küçük olması yüzünden imtihandan geçirildiğine dayalı bilgiler de bu rivayeti destekler. Dolayısıyla bu tarihlerden en doğrusunun 180 yılları olduğunu kabul etmek gerekiyor.
Yahyâ Bin Eksem’in Hadis Öğrendiği Muhaddisler
Yahyâ b. Eksem’in hadis öğrendiği muhaddisler arasında ilk olarak Muhammed bin Hasan eş-Şeybânî yer alır. Ayrıca dönemin önde gelen âlim zâtlarından hem fıkıh öğrenmiş hem de hadis tahsil etmiştir. Bu isimler arasında yer alan muhaddisler ise şu şekilde sıralanabilir: Abdülazîz bin Ebû Hâzim, Cerîr bin Abdülhamîd, Vekî bin Cerrâh, Hafs bin Gıyâs, Yahyâ bin Âdem, Abdülazîz bin Muhammed ed-Derâverdî, Süfyân bin Uyeyne, Îsâ bin Yûnus es-Sebîî, Yahyâ bin Saîd el-Kattân…
Yahyâ Bin Eksem’den Hadis Rivayet Edenler
Yahyâ Bin Eksem’den hadis rivayet eden isimler arasında Buhârî ve Tirmizî gibi çok önemli âlim zâtlar da bulunmaktadır. Kendisinden diğer hadis rivayet etmiş olan kimseler ise şu şekilde sıralanabilir: Ebû Hâtim er-Râzî, Ali bin Medînî, Kâdî İsmâil bin İshak el-Cehdamî, Muhammed bin İshak es-Serrâc… Yahyâ bin Eksem, haricinde Vâsıt ile Bağdat üzerinde kadılık görevinde bulunmuş olan Ebü’l Abbas Ahmed bin Muhammed el-Birtî’nin ve bir de Tahâvî’nin de hocası olan Ahmed bin Ebû İmrân’ın kendisinden fıkıh öğrenmiştir.
Yahyâ Bin Eksem’in Bulunduğu Görevler
Yahyâ Bin Eksem’in bulunduğu görevler, genç yaşlarındayken başlamıştır. Daha gençlik dönemindeyken devlet bürokrasisi içinde yer almış bulunan Eksem, kadılkudâtlık, kumandanlık, kadılık, vezirlik, Dîvânü’s-sadakât gibi birtakım vazifeler yerine getirmiştir. Derin bilgisi, kuvvetli anlatımı, keskin zekâsı ve bürokrasi tecrübesi sayesinde halife olan Me’mûn’un da oldukça dikkatini çekti. 201 senesinde Halife, Ali er-Rızâ’yı bir veliaht olarak ilan ettiği zaman kendisine vermiş olduğu ahidnâmeyi şahit vasfıyla imzalamış olanlar içerisinde yer aldı. 199 senesinde başlamış olan Mübeyyiza ayaklanmasının bastırılmasından sonra Horasan üzerine getirildi ve 202 senesinde Basra kadılık görevine atandı. Bunlar dışında da kadılık ve farklı vazifeleri, çok farklı yerlerde yapmış bir isim olarak hayatını sürdürdü, denilebilir.
Yahyâ Bin Eksem Hakkındaki Görüşler
Yahyâ Bin Eksem hakkındaki görüşler, onun kadılık görevinde çok titiz, tavizsiz ve otoriter bir kişi olduğunu gösterir ki; bu fikir, Vekî tarafından öne sürülmüştür. Ayrıca ona göre Eksem, mesleği içerisinde eleştirilere hiç maruz kalmasa da bazı hataları da olan bir kimseydi. İbn Hallikân’ın görüşüne göre de işleri en iyi şekilde bilen dâhi zâtlardan bir tanesiydi. Ayrıca kaynaklar içerisinde Eksem’in her şartta doğru bildiğini söylemiş olan cesur bir bilgin olduğuna dayalı bazı menkıbeler de bulunmaktadır.
Yahyâ Bin Eksem’in İlmî Kişiliği
Yahyâ Bin Eksem’in ilmî kişiliği, devrin büyükleri ve önemli isimlerince de dikkat çekmişti. O, en başta da hadis, fıkıh, nahiv ve kelâm gibi türlü ilim alanlarıyla ilgilenmiş olan çok yönlü bir bilgindi. Hadis rivayetinde bulunmanın kadılkudâtlık, kadılık veya vezirlik gibi makamlarda olmaktan daha mutlu şekilde hissetttirdiğini söylemiş bir kimseydi. Bu sözüyle, aslında muhaddisin derecesinin üstünlüğü konusuna da dikkat çekmişti.
Ayrıca onun hadisçiliği, İshak bin Râhûye, EbÛ Hâtim er-Râzî, Yahyâ bin Maîn, Ebû Âsım en-Nebîl gibi muhaddis isimlerce de ağır şekilde eleştirilmişti. Bilhassa da vicâde ve icâzet yoluyla elde etmiş olduğu hadisleri, onun semâ yolu üzerinden aktarması, eleştiri konusu olmuştu. Hatta hadis hırsızı olarak bile nitelendirilmişti. İbn Hacer el-Askalânî ve Zehebî ise onu “sadûk” şeklinde nitelemiş ve onun bir yalan söylemesine olanak vermemiştir.
Yahyâ Bin Eksem’in Eserleri
Yahyâ Bin Eksem’in eserleri hakkında kaynaklarda geöen bilgi, çok fazla sayıda eser kaleme aldığı yönündedir. Özellikle de o, fıkıh ilmine dayalı eserlerinin çok kıymetli ve önemli olduğu kabul edilen bir âlimdir. Talebesi olan Kâdî İsmâil’in ifadelerine göre çok hacimli şekilde olan bu eserlerin, aslında erken devirlerden beri ihmal edilmiştir. İmam Muhammed’e ise bir reddiye kaleme almış ve bazı meseleleri tenkit etmiştir. Ayrıca kaynaklar içerisinde onun bazı şiirleri de bulunmaktadır.