Osmanlı İmparatorluğu sınırları içerisinde, Fatih Mehmed Han döneminde yetişmiş olan büyük alimlerden biridir. Hanefi mezhebine menup olması sebebiyle Hanefi alimleri kategorisinde yer alan Şemseddin Ahmed bin Musa İzniki adından da belli olduğu gibi İzniklidir. Doğum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Kısa ismi ve lakaplarından biri Şemseddin’dir.
Babası büyük bir kadı idi. İlk dini eğitimini babasından almıştır. Daha sonraları diğer büyük alimlerden de ders almış ve Hocazade derecesine, büyük alim derecesine yükselmiştir. Ardından Bursa Sultaniyyesi’ndeki müderris Hızır Bey’in talebesi olarak Bursa’ya göçmüştür. Burada hem Hızır Bey’in talebeliğini hem de yardımcılığını yapmıştır. Dönem dönem onun yerine dersler okutmuştur. Zekası oldukça keskin olan Hayali hemen her şeyi kavraması sebebiyle her ortamda parmakla gösterilen kişi olurdu. Bu dönemde gününün çoğunu ibadete ve ilim öğrenmeye harcar, çok az yemek yerdi. Hatta öyle ki bir günde yalnızca bir öğün yemek yediği bile olurdu. Bu mevzu hakkında onun için söylenmiş olan “Gece gündüz ibadette idi. Günde bir öğün idi. Saydıysan yediği.” beyiti bulunur.
Hayali’nin Hayatı
Hayali’nin hayatı müderrislik göreviyle başladı dersek yalan olmaz. Kendisi önce Filibe Medresesine müderris olarak atanmış ve bir süre sonra Hac vazifesini yerine getirmiştir. Hac dönüşünde İznik Medresesinde müderrislik yapan hocasının vefatının ardından İznik Medresesine müderris olarak atanmıştır. Müderrisliği sırasında Hanefi mezhebine uygun olan dersleri okutmasıyla bilindi. Ayrıca kendisi Arapça nahiv hakkında da oldukça ilim sahibi bir kişiydi. Öyle ki bu ilmini Mısır’da bulunduğu sırada, ustalarından almıştır. Ayrıca bulunduğu bölgelerde usul, kelam ve fıkıh derslerini de çokça almıştır.
Hayatının bir döneminde tasavvufa ilgi duymuş, Zeyniyye koluna bağlanmıştır. Bursa’da ilim gören pek çok büyük alim de bu koldandır. Zaten Zeyniyye kolu da Bursa’nın Zeyniler vilayetinde yayılmıştır ve bu yayılımda asıl etkili olan kişi Zeyneddin Hafi isimli bir alimdir. Tasavvuf ilminde mollalık seviyesine ulaşan Hayali, Molla Hayali olarak Topkapı Sarayı Müzesi’nde bulunan resmi kayıtlarda da anlatılır. Bu kayıtlarda onun üstün ilminde ve mollalık faziletlerinden bahsedilir.
Hayali, henüz genç yaşında iken, 33 yaşında, 886 senesinde İznik’te vefat etmiştir.