Ebu Sâbit Muhammed bin Abdü’l-melik ed-Deylemî adıyla bilinen bir İslam alimi olup gerçek adı Şemsüddîn Ebû Sâbit Muhammed bin Abdü’l- Melik Ed-Deylemî Et-Tûsî’dir. Kısaca Abdulmelik ed-Deylemî olarak da bilinmektedir. İran’ın ünlü İslam alimleri arasında yer alan Abdulmelik ed-Deylemî hakkında bilinen bilgiler kısıtlıdır.
Abdulmelik ed-Deylemî’nin Hayatı
Abdulmelik ed-Deylemî hayatı çoğunlukla Tus, Hemedan, Deylem ve Horosan şehirlerinde geçmiştir. İsmindeki Et-Tûsî Tus şehrinden ve Ed-Deylemî Deylem şehrinden gelmektedir. Bazı eserlerinde Ebu Abdullah el-Horasânî ismini de kullandığı söylenmektedir. Horasan isminden uyarlanmıştır. Deylem şehrinde doğmuştur. Ölüm tarihi hakkında farklı görüşler olsa da 573 yılında Deylem şehrinde vefat etmiştir. Defnedildiği yer bilinmemektedir.
Abdulmelik ed-Deylemî daha çok İslami rüya tabirleri üzerine çalışmış ve kendi rüyalarını da anlatmıştır. 1193 yılında (hicri takvime göre 589) vefat etmiştir. Deylem’e defnedildiği söylenmektedir.
Deylem şehri şu an İran sınırları içerisinde bulunmaktadır. İslamiyeti geç kabul eden bir şehirdir. Zerdüştlük dinini benimsemişlerdi. İslamın gelmesinden sonra Şii mezhebini kabul ettiler. Dünyaca ünlü Alamut Kalesi bu şehirde bulunmaktadır. Deylem’den Anadolu’ya göç olmuştur hatta Tunceli taraflarındaki Zazaların kökeninin Deylem’e dayandığı düşünülmektedir.
Abdulmelik ed-Deylemî’nin Yazdığı Eserler
Abdulmelik ed-Deylemî eserleri arasında bilinenler şu şekildedir:
- Cevâhirul esrar
- Mir’âtül ervâh ve sûretül vicâh
- Islâhul ahlâk ve miftâhul ağlâk alâ meâricit tâlibîn ve medâricus sâlikîn
- Acaibül maarif ve bedaiül garaib
- El-Cemu beynet tevhid vet taziim
- El-Mesailül mülemmaü bilvekâiil bedâiil müberhen
- Kitabü tasdîkı maârif
- Miihakkün nefsil İnsan: Gazali’nin eserleriyle karıştırılan bir eser olmuştur.
- Kitabu meâricin nüfûs
- Rehnümâi marifet: Gazali’nin bazı eserleriyle benzerlik gösterdiği düşünülmektedir.
- Uyûnul maârif
- Risâle fi reddii Hulûliyye
- Usulül kelâm vet tasavvuf
- Kitabun necât
- El-Akl ve’l âkil
- Mühimmatül vâsilin
- Şerhu kitabı enfâsir ruhâniye lil Cüneyd ve Ataullah el-İskenderî
Abdulmelik ed-Deylemî’nin bazı eserlerinin Gazali ile benzerlik gösterdiği görülmüştür. Hatta Mihakkün nefsil insan eseri başta Gazali’nin sanılmıştır. Bu yüzden eleştirildiği olmuştur. Ayrıca Ebu Abdullah el-Horasânî ismi yüzünden de başka alimlerle karıştırıldığı olmuştur. Abdulmelik ed-Deylemî basılı eser bulabilmek mümkündür fakat hayatı hakkında bilgi veren eser bulunmamaktadır.