Molla Lütfi olarak bilinen Lütfullah Tokadi zamanının en önemli Anadolu âlimleri arasında yer almaktaydı. Kendisi Osmanlı tarihinde ahirete inanmadığı ve İslam kurallarına karşı geldiği için idam edilen ilk kişi olmuştur. Felsefe (varlık, mantık ve siyaset), kelam, astronomi ve matematik alanında çalışmalar yapmıştır.
Lütfullah Tokadi’nin Hayatı
Lütfullah Tokadi hayatı hakkındaki bilgilere göre 1440 – 1446 yılları arasında (tam tarih bilinmemektedir) Tokat’ta doğmuştur. İlk eğitim hayatına âlim olan babası Kutbüddin Hasan’ın yanında başlamıştır. Daha sonra İstanbul’a gelip Sinan Paşa’dan eğitim almış ve onun yönlendirmesiyle de beraber Ali Kuşçu ile tanışmıştır. Ali Kuşçu’dan da istifade eden âlim; ondan matematik eğitimi alarak bilgi donanımını giderek artıran başka pozitif ve dini nitelikli ilimlere de merak salmıştır. Fatih Sultan Mehmet tarafından 1470 yılında saray kütüphanesindeki hâfız-ı kütüb konumuna getirildi. Padişahla da iyi anlaşan Lütfullah Tokadi’ye eserlere zarar verdiği gerekçesiyle uzaklaştırılma verildi. Önce öğretmenlik yapmasına izin verilse de sonradan hapse atılmasına karar verildi. Sinan Paşa’nın padişah ile arasının açılması üzerine Lütfullah Tokadi’yi de onunla beraber Seferihisar’a sürgüne gönderdiler. Fatih’in ölümünden sonra İstanbul’a döndü ve daha sonra Bursa, Filibe ve Edirne gibi yerlere eğitim vermesi için gönderildi.
Molla Lutfi hayatı boyunca çok önemli bir âlim olarak görülmesine rağmen idam cezasına çarptırıldı. Onun ölümden sonraki hayatı ve İslam kurallarını reddettiği söylendi fakat bunun kendisini kıskananlar tarafından ayarlandığı düşünülmektedir. Dönemin veziri olan İskender Paşa da Molla Lutfi’ye kırgın biriydi. Molla Lutfi’nin idamına Molla Hatipzâde, Molla Ahaveyn, Molla Efdalzâde, Molla İzârî ve Molla Arap gibi isimlerden oluşan bir meclis karar vermiştir. Molla Lutfi suçlamaları reddetse de II. Bayezid ve veziri tarafından karar onaylanmıştır. Bu kararın sonucunda 24 Aralık 1494 tarihinde (hicri takvime göre 25 Rebiülevvel 900) Sultanahmet Atmeydanı’nda boynu vurulmuştur. Eyüpsultan’da bulunan Defterdar Mahmud Çelebi Mescidi’nin yakınlarına defnedilmiştir. 1994 yılına kadar mezarının yeri bulunamamaktaydı. 1994 yılında yapılan uzun çalışmalar sonucunda Feshane’nin arka tarafında mezarı bulunmuştur.
Aşık Çelebi’ye göre Lütfullah Tokadi eleştirmeyi seven, kimseden sözünü sakınmayan ve eleştirileriyle insanları inciten biri olduğu için düşman edinmişti. Ölümünden sonra onun ilmi bilgisi ve inancı hakkında birçok âlim konuşmuş, bu kararın yanlış olduğunu savunmuştur. Ölümünden sonra eserleri tekrar padişahlara sunulmuştur.
Lütfullah Tokadi’nin Eserleri
Molla Lütfi eserleri arasından bazıları:
- Haşiye ala Haşiyetiş Şerhil Metali
- Haşiye ala evaili Şerhil Mevakıf
- es-Sebuş şidad
- Risale fi tahkii vücudil vacib
- Risale müteallika bi ayetil hac
- Zübdetül belaga
- Haşiye ala Şerhil Miftah
- Risale fima yeteallaku bi hurufit tehecci
- Tazifül mezbah
- Risale fil ulumiş şeriyye vel Arabiyye
- el-Metalibül ilahiyye
- el-Ferec badeş şidde Tercümesi
- Risaletüt Talîka ala Bazi Mevazi minel Buhari
Eserler Süleymaniye Kütüphanesi ve Topkapı Sarayı Kütüphanesi bünyesinde bulunmaktadır. Felsefe, eleştiri, çeviri ve matematik alanının dışında padişahın isteği ürüne yaptığı tartışmaları da yazmıştır.