Osmanlı döneminde ün kazanan Mantıki Mustafa Efendi, özellikle mantık ilimlerine merak salmıştır. Âlim bilhassa mantık ilmindeki başarısı ile mantıki olarak mahlas almıştır. Rumeli ‘de Manastır civarındaki Filorine beldesinde hizmetlerine devam eden âlim o devirde yaşamış en bilgin ve kudret sahibi bir derviş olarak tanınmaktadır. İlmi derecesine olabildiğince geniş ve faydalı bir ivme kazandıran âlim, çok çeşitli fikir akımlarına hizmet vererek İslam’ın en büyük düşünen tefsir âlimlerindendir. Memleketinde ilim nakşederek bir yerlere gelmeyi başarmış olan âlim, adalet anlayışı, güzel ahlak bilinci ve her türlü fikri hürriyeti ile çağının bilinen en büyük İslam velilerindedir. Allah’ın varlığına birliğine, ayet ve peygamber sünnet-i seniyesine dikkat çeken alim, her adımda İslam motiflerine yer vermiş, bu duygu ve hissiyat her koşulda alimin eserlerine adeta nakşetmiştir.
Mantıki Mustafa Efendi Tasavvuf Bilinci ve İslami Bakış Açısı
Hayatını İslam’a bahşeden Mantıki Mustafa Efendi pek çok eser yazmış fakat hiç biri basılmamıştır. İrşat bilinci, ibadetlere olan hassasiyeti bir hayli gelişmiş olan âlim her geçen gün daha çok ilim kudreti ile dolup taşmaktadır. Bizzat el yazısı ile yazdığı eserlerde olağanüstü bir başarı ivmesi kaydeden âlim tefsir yeteneğini günden güne artırmaktadır. İnsan nefsinin kişinin en büyük düşmanı olduğuna değinen âlim her safhada yeniden İslam’ın ilmi kudreti karşısında toplumu büyülemedi bilmiştir. İslami değerler bakımından oldukça gelişmiş bir hıfzı yeteneğe sahip olan alim hadis ve fıkıh ilmi ile tüm sahabe, devlet adamı ve büyüklerine karşı büyük bir ustalıkla faydalı ilim bekçiliği yapmıştır.
Derviş olarak kendi başarısını her geçen gün kanıtlamayı sürdüren âlim, hem kendi devrindeki yazar ve velilere hem de kendinden sonra gelen fıkıh âlimlerine karşı çok büyük bir başarı ivmesi kazanmıştır. Hayatını ilim öğrenme isteği ile şekillendiren âlim devrin en büyük âlimlerinden ders almayı bilen eşsiz nitelikli İslami yazar ve âlimlerden olarak bilinmektedir. Kuran-i Kerimi ezbere bilen hıfzı yeteneğinin yanı sıra hafız olarak oldukça yetkin bir Salih veli olarak toplumda saygın bir yer edinmektedir. Mantıki Mustafa Efendi 1244 (m.1828) yılında vefat etmiş, ölümü başta âlim ve usta bilginlerinin yanı sıra halife ve devlet adamlarını da derinden üzmüştür.
Mantıki Mustafa Efendinin Bazı Eserleri Şunlardır:
- Şerhu Şifa-i Şerif
- Beydavi tefsirine haşiye
- Nazire-i şemsiyye
- Tebşir-ül-mülk fi ahsenis-sülük
- Innalahe ye ‘mürü bil -adli ayeti kelimesinin tefsiri
- Kaside-i na’tiyye
- Risale fi hakkiş-şüyuh
- Risale fi hakk ül -içtihad
- Risale fi sünnet-il-asr
- Şerh-ül Acamil
- Resaletün minel-akaid
- Risale -i veba ve ta ‘un
- Mufassal hilye-o şerife