Nizamülmülk Ortaçağ’da yetişmiş olan en önemli devlet adamlarından birisidir. Siyasi aklı ve becerisi ile günümüzde dahi övgü ile bahsedilen devlet adamlarındandır. Miladi 10 Nisan 1018 tarihinde Horasan bölgesinde bulunan Tus şehrindeki Radkan bölgesinde doğmuş ve büyümüştür. Küçük yaşta kaybetmiş ve tüm eğitimi ile babası aya iken annesini kaybetmiş ve tüm eğitimi ile babası yakından ilgilenmiştir. Babası Ali bin İshak Gaznelilere bağlı Tus bölgesinin yöneticisi idi. Vezir olduğu zaman dönemin halifesi Kaim Biemrillah tarafından oldukça önemli unvanlar ile ödüllendirilmiştir.
Nizamülmülk’ün Hayatı
Nizamülmülk küçük yaşta Kuran-ı Kerimi ezberleyerek hafızlık mertebesine ulaşmıştır. Hafız olduktan sonra Halep, Isfahan ve Bağdat bölgelerinde bulunan devrin önemli hadis âlimlerinden dersler almıştır. Aldığı eğitim sonrasında icazet alarak hadis rivayet etmiştir. Nizamülmülk’ün hayatı sonrasında dönemin önemli âlimlerinin ve şairlerinin toplantılarına katılarak burada güzel söz söyleme sanatını ve hitabet sanatını öğrenmesi ile devam etmiştir. Çeşitli kaynaklarda Hasan Sabbah ve Ömer Hayyam ile buralarda karşılaşarak dersler aldığı rivayet edilse de kaynaklar bu durumu doğrulamamaktadır. Daha sonraki yıllarda Gazneli Devletine bağlı Horasan şehri yöneticisi olan Ebu’l Fazl Suri’nin yanında görev almıştır. Daha sonra Gazneli Devletinin yıkılması ile sonuçlanan Dandanakan Savaşına katılmıştır. Dandanakan Savaşı Büyük Selçuklular tarafından kazanılınca babası ile birlikte Büyük Selçuklu Devletinin hizmetinde yer almaya başlamıştır. Bir müddet Melik Alparslan’ın vezirinin yanında görev yapsa da daha sonra onunla anlaşamayarak Merv Şehrine gitmiştir. Burada bulunan Çağrı Bey tarafından büyük bir ilgiyle karşılanmış ve iltifatlar görmüştür. Sonraki yıllarda ise Çağrı Bey Nizamülmülk hakkında oğluna onu bir baba gibi görmesini ve hürmet etmesini vasiyet etmiştir. Nizamülmülk’ün hayatı sonraki dönemde devletin çeşitli bölgelerinde yöneticilik yaparak devam etmiştir. Tuğrul Bey’in tahtta olduğu dönemde Horasan’a yönetici olarak atanmıştır. Sultan Alparslan kardeşi ile taht kavgası yaptığı dönemde Alparslan’ın tarafını tutmuştur. Alparslan ise tahta geçtikten kısa bir müddet sonra Nizamülmülk’ü vezir tayin etmiştir.
Nizamülmülk’ün Vezirlik Dönemi
Nizamülmülk vezir olduktan sonra Sultan Alparslan ile tecrübelerini paylaşıp ona bir yol gösterici olmuştur. Tecrübesi ve bilgisi sayesinde pek çok siyasi olayı bertaraf ettikleri görülmüştür. Alparslan’ın katıldığı tüm seferlerde bizzat yer alan Nizamülmülk sultanın savaşlarda galip gelmesinde önemli rol oynamıştır. Ayıca Kutalmış isyanının bastırılmasında etkili olmuştur. Alparslan’ın vefatı sonrasında oğlu Melikşah’ın tahta geçmesinde etkili bir rol oynayan Nizamülmülk Sultan Melikşah ile oldukça yakındır. Nizamülmülk’ün vezirlik dönemi siyasi entrikalar ile baş etmekle geçmiştir. Melikşah’ın annesi Terken Hatun siyasi entrikalar ile Nizamülmülk’ü tahttan uzaklaştırmak istese de her seferinde Nizamülmülk yaptıklarının açıklamasını Melikşah’a yapmıştır.
Nizamülmülk ve Batıniik Hareketi ile Mücadelesi
Nizamülmülk çok önemli bir devlet adamı olarak pek çok çalışma yapsa da en önemlisi Batınilik hareketi ile mücadelesidir. Bu hareket devlete sızarak Büyük Selçuklu Devletini ele geirmek isteyenlere karşı yapılan bir mücadeledir. Hasan Sabbah ve örgüt mensupları Alamut Kalesinde yaşar. Devletin önemli kademelerinde gizli bir şekilde yer alarak hükümdara yakın duran Batınilik hareketinin mensubu olan kişiler uyuşturucu kullanımı nedeni ile Haşhaşi olarak nitelendirilmişlerdir. Nizamülmülk ve Bâtınilik hareketi ile mücadelesi esnasında kurulan Nizamiye Medreseleri devrinin önemli eğitim kurumlarıdır. Buralarda yetiştirilen devlet adamları hem pozitif bilimler hem de İslami ilimler açısından donanımlı bir şekilde yetiştiriliyorlardı. Nizamiye Medreseleri günümüzdeki dünya çapında ünlü üniversitelerin metot açısından örnek aldıkları bir eğitim kurumudur. Bu medreseler dünyada bir ilki gerçekleştirerek yüksekokul görevini görmüşlerdir.
Nizamülmülk’ün Gerçekleştirdiği Yenilikler
Nizamülmülk Türk ve İslam tarihinin yetiştirdiği önemli vezirlerden birisidir. Toprak sistemi konusunda pek çok farklı yenilik getirmiştir. İkta sistemi Nizamülmülk döneminde geliştirilerek uygulamaya konulmuştur. İdari ve askeri açıdan kabiliyetli olan vezir hükümdara her zaman sadık ve saygılı olmuştur. Devletin halka karşı her zaman cömert davranmasını ve adil bir yönetim kurmasını amaçlamıştır. Âlimlere ve tasavvuf büyüklerine son derece saygılı davranmıştır. Bâtınilerin en önemli düşmanı olan Nizamülmülk onların bertaraf edilmesinde çok önemli roller üstlenmiştir. Askeri ve siyasi bir unvan olan Atabeg lakabı Nizamülmülk tarafından ortaya atılan bir tabirdir. Nizamülmülk’e Alparslan ata, hâce ve ilig unvanlarını başarılarından dolayı verdiğine dair rivayetler vardır. Nizamülmülk’ün gerçekleştirdiği yenilikler arasında bir diğeri de Celali ismi ile kabul edile takvimdir. Takvim Melikşah devrinde kabul edilmiştir. Her zaman kültür ve medeniyete önem veren Nizamülmülk devletin geişmesi ve yenilenmesi için çok emek harcamıştır. Tecrübelerini ve devlet yönetimi hususunda fikirlerini Siyasetname isimli eserinde toplamıştır. 1092 senesinde vefat etmiştir.